نقد و بررسی مستند بر اظهارات اخیر معاون وزیر پیرامون کشاورزی در لرستان
دکتر جواد گودرزی (javadgoodarzy@gmail.com)
استان لرستان، که دیرینه تمدن آن به چند صد هزار سال پیش از این می‌رسد و از دیرباز شاهد رونق زندگی و کار بوده است، حالا یکی از مناطق محروم کشور به شمار می‌آید. جمعیت این استان بیش از 1750.000 نفر است که نیمی از آن را جمعیت پانزده تا چهل‌وپنج سال (مرد و زن) تشکیل می‌دهد و – مطابق گزارش رسمی مرکز ملی آمار ایران از نرخ بی‌کاری در تابستان سال جاری – 4% بیش از میانگین کل کشور، از بی‌کاری 1/12% رنج می‌برد.
موقعیت مناسب جغرافیایی، مزیت این منطقه را برای گردهم‌آیی و زندگی انسانی چنان فراهم کرده، که از سالیان بسیار بسیار دور مقصد مهاجرت انسان‌ها برای سکونت، زندگی و کار بوده است. در این میان، دشت‌های حاصل‌خیز لرستان اهمیت ویژه‌ای دارند؛ مناطقی که به جهت دسترسی به آب کافی، بهره‌مندی از خاک حاصل‌خیز و امکان کشاورزی گسترده و متنوع، همواره مورد توجه بوده است: دشت‌های: چغلوندی، هولیلال، طرحان، رومشکان، نوراباد، کماهور، کوهدشت، چم‌قلعه، الشتر، کرگاه، ازنا و الیگودرز و البته دشت بسیار مهم سیلاخور که مجموعا، بالغ بر ۴۶۲۹۵۰ هکتار از مساحت ۲۸۳۰۸ کیلومتر مربعی این استان را تشکیل می‌دهد.
براساس آخرین سرشماری عمومی کشاورزی (مرکز ملی آمار)، اراضی کشاورزی استان لرستان حدود 783.000 هکتار است که توسط 122.000 واحد بهره‌برداری، در دو زمینه زراعت، و باغ‌داری به کار گرفته شده است. از این مساحت، تنها 66/23% زیر کشت کشاورزی آبی رفته و مابقی به صورت دیم کشاورزی می‌شود. از اراضی آبی، 18/87% زراعی و باقی آن به صورت باغ و قلمستان زیر کشت می‌رود. مساحت اراضی زراعی استان 759 هکتار است که 70/87% آن زیر کشت محصولات سالانه بوده و مابقی آیش است؛ 162.000 هکتار از این مساحت را اراضی آبی و 597.000 هکتار را اراضی دیم تشکیل می‌دهد که به ترتیب، 35/93% و 17/86% زیر کشت بوده و مابقی آیش است.
تعداد بهره‌برداري‌هاي كشاورزي، كه به فعاليت زراعت مشغول بوده‌اند، بدون در نظر گرفتن كشت گلخانه‌اي، 117.000واحد است. مساحت باغ و قلمستان استان به 25.000 هكتار می‌رسد که به 28.000 واحد بهره‌برداري تعلق دارد. از اين مساحت، 24.000 هكتار آبي، متعلق به 28.000 واحد بهره‌برداري و 1.000 هكتار ديم، متعلق به 1.000 واحد بهره‌برداري است. بر اساس نتايج حاصل از سرشماري، حدود 15.000 هكتار از اراضي باغ و قلمستان استان به صورت باغ ساده (تک محصولي) و حدود 10.000 هكتار به صورت باغ مخلوس (چند محصولي) بوده است.
لرستان یکی از استان‌های پربارش کشور به شمار می‌رود؛ در سال آبی گذشته، ۳۰۱.۲۷ میلی‌متر بارش در این استان ثبت شده که پس از گیلان، چهارمحال‌وبختیاری و مازندارن، بیشترین بارش را داشته است. از سویی، تا پیش از تشدید بحران خشکسالی در دو سال اخیر، سالانه نزدیک به 12.5 میلیارد متر مکعب آب روان از لرستان خارج شده، که حدود 8 میلیارد مترمکعب از این روان‌آب مربوط به خود لرستان و حدود 4.5 میلیارد متر مکعب آن از استان‌های مجاور و از مسیر لرستان، از این استان خارج و در دز و کرخه تخلیه گردیده و این مجموع، حدود 11% همه آب‌های جاری در کشور بوده است. همچنین، ۱۸۱ میلیون مترمکعب آب از سرشاخه‌های دز، که کیفیت بسیار بالایی دارد، به پروژه انتقال آب قم‌رود اختصاص یافته است.
این در حالی است که با توجه به کاهش بارش‌ها – به دلیل تشدید کم‌سابقه خشکسالی – و عدم اجرای طرح‌های مهار و آب‌رسانی کشاورزی، زراعت و باغ‌داری لرستان با مشکلات اساسی مواجه شده؛ علاوه بر آن‌که انحصار تامین آب شرب، در بخش قابل توجهی از این استان و نیز آب کشاورزی برخی مناطق از سفره‌های زیرزمینی، ذخیره سفره‌های آبی منطقه را دچار چالش اساسی کرده است. به همین دلیل، پس از دو دشت کوهدشت و رومشکان، حالا پنج دشت دیگر لرستان در خرم‌آباد، ازنا، الیگودرز، دورود و بروجرد نیز در آستانه قرار گرفتن در فهرست دشت‌های ممنوعه، از جهت برداشت آب‌های زیرزمینی قرار گرفته‌اند.
در چنین شرایط ویژه‌ای، مهندس عباس کشاورز، معاون زراعت وزیر جهاد کشاورزی، در سی‌و‌دومین مراسم تجلیل از برگزیدگان کشاورزی استان لرستان می‌گوید: «کشاورزی نمی‌تواند صددرصد مشکلات بی‌کاری را برطرف کند؛ اما می‌تواند به تناسب اشتغال‌زایی خوبی ایجاد کند. باید توجه داشت، موقعیت لرستان دره است و کوه‌هایی دارد که به دشت ختم نمی‌شود؛ لذا باید در این ظرفیت کشاورزی طبیعی و متصل به طبیعت، توجه به کشت دیم و تامین علوفه دام از طبیعت را مد نظر قرار داد».
این سخن درست در راستای توجیه خروج حداکثری آب از لرستان و عدم مهار آن برای استفاده در این استان، خصوصا در زمینه کشاورزی است! لرستان الگویی دره‌ای دارد و کمتر به دشت ختم می‌شود تا کشاورزی آبی در آن گسترش داشته باشد؛ پس آب این استان را به استان‌های دیگر ببریم تا با آن کشاورزی کنند!! این استدلال عجیب، درست در جلسه‌ای با موضوع تجلیل از کشاورزی لرستان، جای بسی تامل دارد؛ سخنی که نگرانی‌های مردم این استان، خصوصا جامعه کشاورزی لرستان را تشدید می‌کند…
این سخن اما از جهات مختلفی قابل نقد است؛ از سویی بابت نادیده گرفتن ظرفیت دشت‌های استان که ابتدای این یادداشت، شرح مختصری از آن ارایه شد. از سوی دیگر بابت بی‌‌توجهی به اسناد کارشناسی بالادستی، مانند برنامه پنجم توسعه و سند آمایش استان لرستان که در ادامه به برخی محورهای این دو سند بسیار مهم می‌پردازیم
در گزارش اقتصادی مربوط به استان لرستان در برنامه پنجم توسعه، ذیل عنوان “تنگناها و محدودیت‌های بخش کشاورزی“، چالش‌های کشاورزی این استان ذکر شده که برخی محورهای آن، که با بحث ما در این یادداشت ارتباط دارد، از این قرار است:
- پایین بودن بهره‌وری عوامل و منابع تولید به ویژه آب
- ناکارآمدی مدیریت مصرف آب
- کمبود آب قابل دسترس و خطر پذیری کشاورزی
- خشکسالی، بیابان‌زایی و آثار ناشی از تغییرات اقلیمی
- ناکافی بودن سرمایه‌گذاری درزیرساخت‌های مرتبط با بخش کشاورزی
- کمبود تأسیسات ذخیره و استحصال آب با توجه به وجود دشت‌های بسیار مستعد استان
- کمبود کانال‌های انتقال آب و شبکه‌های مدرن آبیاری و هم چنین فرسوده بودن کانال‌های سنتی
- پایدار ماندن روش‌های آبیاری غرق آبی در اکثر اراضی زراعی استان
- کمبود اعتبارات دولتی و ضعف بنیه مالی سرمایه‌گذاری بخش خصوصی استان، برای اجرای پروژه‌های تأمین آب و پروژه‌های اساسی کشاورزی
به روشنی ملاحظه می‌شود که تامین و مدیریت بهینه آب کشاورزی، یکی از چالش‌های اساسی در کشاورزی لرستان شناخته شده، که حیات این حوزه متوقف بر حل آن است. به طور ویژه، محورهایی چون «کمبود آب قابل دسترس و خطر پذیری کشاورزی»، «کمبود تأسیسات ذخیره و استحصال آب با توجه به وجود دشت‌های بسیار مستعد استان» و «کمبود کانال‌های انتقال آب و شبکه‌های مدرن آبیاری و هم چنین فرسوده بودن کانال‌های سنتی»، حاکی از غیرکارشناسی و خلاف واقع بودن سخنان جناب معاون وزیر است.
متناسب با همین چالش‌های شناسایی‌شده در کشاورزی لرستان، برخی اهداف تعیین‌شده در سند آمایش استان از قرار ذیل است:
- جلوگيري از هدررفت آب‌هاي سطحی و مهار و ذخيره‌سازي سيلاب‌هاي بهاره از طريق ساخت و ايجاد ايستگاه‌هاي پمپاژ و بندهاي خاكی و انحرافی
- استفاده پايدار از قابليت‌هاي طبيعی و امكانات آب و خاک براي توسعه فعاليت‌هاي كشاورزي و صنايع وابسته و تبديلی مرتبط با آن در نواحی مستعد كشاورزي.
- افزايش سطح زيركشت محصوالت زراعی آبی استان.
- افزايش سطح زيركشت محصوالت باغی در اراضی شيب‌دار استان.
این اهداف نیز درست نقطه مقابل سخنان جناب معاون وزیر است:
- مطابق محورهای اول و دوم از اهداف یادشده، کشاورزی مبتنی بر آب لرستان باید توسعه یابد و آب مورد نیاز آن از منابع آبی استان تامین و منتقل شود.
- مطابق محور سوم، یعنی «افزايش سطح زيركشت محصولات زراعی آبی»، آن‌چه باید گسترش یابد روش آبی است، نه روش دیم که بیش از سه – چهارم کشاورزی استان مبتنی بر آن است.
- مطابق محور چهارم، یعنی «افزايش سطح زيركشت محصوالت باغی در اراضی شيب‌دار»، به روشنی گواه از مسئولیت دولت در حمایت از کشاورزی استان در زمینه باغ‌داری دارد، تا نه تنها دشت‌های هموار، که زمین‌های شیب‌دار مستعد در این استان نیز از آب مورد نیاز برای کشاورزی بهره‌مند شوند.
در همین راستا، توجه جناب معاون وزیر را به برخی راهبردهای تعیین‌شده در این سند کارشناسی بالادستی جلب می‌کنیم:
- تلاش در جهت مهار آب‌هاي سطحی با احداث سدهاي مخزنی و ايستگا ه‌هاي پمپاژآب
- تلاش در جهت افزايش بهره‌وری عوامل و منابع توليد كشاورزي توسط روستاییان و ايجاد سازوكارهاي
- الزم و استفاده بهينه از قابليت‌هاي آب و خاک
- تامين وانتقال آب به اراضی شيب‌داربراي توسعه باغات
- گسترش زراعت آبی در دشت‌ها
جالب است جناب معاون وزیر بدانند که یکی از دستورکارهای تعیین‌شده در این سند، افزایش دوبرابری اراضی آبی استان است؛ یعنی کشاورزان استان در اولویت نخست تامین و انتقال آب لرستان به زمین‌های کشاورزی خود باشند! وقتی سایر استان‌ها می‌توانند با روش‌های مختلف طبیعی و فنی