این بنای آرامگاهی که در جنوب شرق محوطه تاریخی گنبد سلطانیه قرار دارد، در زمان شاه طهماسب صفوی برای مولانا حسن كاشی معروف به شیرازی از علمای حكمت الهی ساخته شده است. مقبره مولانا حسن كاشی مطابق با الگوی مقبره سازی عصر صفوی ساخته شده یعنی ساخت بنا با پلان هشت ضلعی كه در نمای داخلی تبدیل به فضای چلیپایی میگردد .
از جمله ویژگیهای بارز این بنا ، كاربرد خط معقلی با بنایی است كه به شیوه آجر و كاشی به رنگ فیروزه ای بر گلوی گنبد و نمای خارجی بدنه اجراء شده است. قرینه سازی در ساختار ، و تزئینات مقرنسی از نوع معلق به رنگ سفید و قهوه ای در سطوح داخلی گنبد می باشد . این بقعه از نمای بیرونی دارای پلان هشت ضلعی و دورنمای داخلی با تركیب و تلفیق ایوان های جانبی به مربع تبدیل شده است. اضلاع هشت گانه به قرینه مقابل به هم هر یك 5/8 متر و 70/7 متر طول دارند.
ایوان های چهار گانه در طبقه هم كف با دهلیز زیبایی به یكدیگر مرتبط است. ایوان های كوچك كه به دو طبقه تقسیم شده اند با یك پله ارتباطی با ایوان های بزرگ در طبقه هم كف مرتبط می گردند.
حاصل این ارتباط، گنبد زیبایی است كه بر هسته چهار گوش مركزی نشسته است. این گنبد با ساقه نسبتاً بلند از نوع گنبدهای دو پوششی است كه یك پوشش تزئینی نیز بر آن افزوده شده و من حیث المجموع با گنبد الله الله مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی قابل مقایسه است. ساقه گنبد از نظر تزیینات به چهار بخش تقسیم شده، بخش نخست، نقش نخل معقل به طور معكوس تكرار گردیده، قسمت دوم اسماء جلاله و جملاتی نظیر اللهم صل علی محمد و آل محمد، به خط كوفی معقل اجراء شده است. و قسمت سوم، تزئینات زیگزاگ و بالاخره تزئینات خطوط موازی از تلفیق آجر بر كاشی فیروزه ای پوشیده شده است. در كاشیهای لایه زیرین دو بیت شعر كه ماده تاریخ اتمام بنا در آن منعكس است بدین مضمون به نظر می رسد:
رشگ جنت شد به یمن دولت طهماسب شاه تربت كاشی كه آمد خاك مشك آبش گلاب
خواستم تاریخ اتمامش بدانم عقل گفت: سال تاریخ همان از «رشگ جنت» كن حساب
كه «رشگ جنت» با محاسبه حروف ابجد در سال 973 هجری قمری یعنی اواخر دوران سلطنت شاه طهماسب صفوی است.
تزئینات داخلی بنا كه از عبارت مقرنس كاری گچی است در دوره فتحعلی شاه قاجار به هزینه عبدالله میرزا دارا، حاكم زنجان ساخته شده است. در زیر مقرنس كاری كتیبه ای به خط نستعلیق به شرح زیر وجود دارد:
تاز هر عهدی كه گویی خوشتر آمد عهد شاه، عهد شه فرخ تر آمد از سعود مهر و ماه
جم نگین فتحعلی شاه آنكه فراشان او بارها افراشتند از فرق گردون بارگاه
از سر گردون در افتد افسر زرین مهر گر كند روزی به سنگ انداز ازقصر او نگاه
تا شد از عدلش نهان دست ستم در آستین كبك بر مسكین شهباز خندد قاه قاه
شد در این فرخنده صحرا وندرین دلكش چمن چون به پیروزی نزول كوكب منصورشاه
خسرو عادل شكار افكن به هر سویی گذشت تا فتادش جانب این بقعه ویرانه راه
گنبد گلزار مولانا حسن كاندر صفاش روضه خضراو باغ خلد بودندی گواه
ویرانه ای بی برگ و ساز چون گلستانی كه دید آشوب اسفندار ماه
داد فرمان تا كه سازد اختر برج شبی گنبد آن را كه بودی آسمانش در پناه
جم نشان شهزاده عبدالله آن كش آفتاب از شرف هر صبحدم بر درگهش ساید حیات
آن وفا جویی كه چون گیرد بهیجا تیغ رزم مغز شیر آسمان از هیبتش گردد تباه
در ساقه گنبد مضامینی دل بر اسامی معماران و مرمتگران دوران قاجار نوشته شده:
بود امیدوار از لطف غفار محب شاه دین فتحی معمار
خاك و سنگ ره ولی خدا ابن فتحی محمد بنا
این بقعه توسط دیواری كه از لاشه سنگ اجراء شده محصور بود ولی امروزه با پیگردهایی كه انجام پذیرفته حدود دیوار دقیقاً شناسایی و مورد مرمت و احیا قرار گرفته است.
در ورودی این مجموعه محدثاتی وجود دارد كه شامل اطاق های نگهبانی و سرایداری در طرفین آن است و دیوار اطاق ها از نمای بیرونی به طاق نماهایی تبدیل گردیده و در وسط آن عبارت الله، محمد، علی به خط كوفی معقل نوشته شده كه كلمات از تركیب آجر و كاشی فیروزه ای رنگ پدید آمده، و در حاشیه طاق نماها عبارت لا اله الا الله تكرار گردیده است.
اِنی کاظمی