نقد و بررسی مستند بر اظهارات اخیر معاون وزیر پیرامون کشاورزی در لرستان
دکتر جواد گودرزی (javadgoodarzy@gmail.com)
استان لرستان، که دیرینه تمدن آن به چند صد هزار سال پیش از این می‌رسد و از دیرباز شاهد رونق زندگی و کار بوده است، حالا یکی از مناطق محروم کشور به شمار می‌آید. جمعیت این استان بیش از ۱۷۵۰٫۰۰۰ نفر است که نیمی از آن را جمعیت پانزده تا چهل‌وپنج سال (مرد و زن) تشکیل می‌دهد و – مطابق گزارش رسمی مرکز ملی آمار ایران از نرخ بیکاری در تابستان سال جاری – ۴% بیش از میانگین کل کشور، از بیکاری ۱/۱۲% رنج می‌برد.
موقعیت مناسب جغرافیایی، مزیت این منطقه را برای گردهم‌آیی و زندگی انسانی چنان فراهم کرده، که از سالیان بسیار بسیار دور مقصد مهاجرت انسان‌ها برای سکونت، زندگی و کار بوده است. در این میان، دشت‌های حاصل‌خیز لرستان اهمیت ویژه‌ای دارند؛ مناطقی که به جهت دسترسی به آب کافی، بهره‌مندی از خاک حاصل‌خیز و امکان کشاورزی گسترده و متنوع، همواره مورد توجه بوده است: دشت‌های: چغلوندی، هولیلال، طرحان، رومشکان، نوراباد، کماهور، کوهدشت، چم‌قلعه، الشتر، کرگاه، ازنا و الیگودرز و البته دشت بسیار مهم سیلاخور که مجموعا، بالغ بر ۴۶۲۹۵۰ هکتار از مساحت ۲۸۳۰۸ کیلومتر مربعی این استان را تشکیل می‌دهد.
براساس آخرین سرشماری عمومی کشاورزی (مرکز ملی آمار)، اراضی کشاورزی استان لرستان حدود ۷۸۳٫۰۰۰ هکتار است که توسط ۱۲۲٫۰۰۰ واحد بهره‌برداری، در دو زمینه زراعت، و باغ‌داری به کار گرفته شده است. از این مساحت، تنها ۶۶/۲۳% زیر کشت کشاورزی آبی رفته و مابقی به صورت دیم کشاورزی می‌شود. از اراضی آبی، ۱۸/۸۷% زراعی و باقی آن به صورت باغ و قلمستان زیر کشت می‌رود. مساحت اراضی زراعی استان ۷۵۹ هکتار است که ۷۰/۸۷% آن زیر کشت محصولات سالانه بوده و مابقی آیش است؛ ۱۶۲٫۰۰۰ هکتار از این مساحت را اراضی آبی و ۵۹۷٫۰۰۰ هکتار را اراضی دیم تشکیل می‌دهد که به ترتیب، ۳۵/۹۳% و ۱۷/۸۶% زیر کشت بوده و مابقی آیش است.
تعداد بهره‌برداری‌های کشاورزی، که به فعالیت زراعت مشغول بوده‌اند، بدون در نظر گرفتن کشت گلخانه‌ای، ۱۱۷٫۰۰۰واحد است. مساحت باغ و قلمستان استان به ۲۵٫۰۰۰ هکتار می‌رسد که به ۲۸٫۰۰۰ واحد بهره‌برداری تعلق دارد. از این مساحت، ۲۴٫۰۰۰ هکتار آبی، متعلق به ۲۸٫۰۰۰ واحد بهره‌برداری و ۱٫۰۰۰ هکتار دیم، متعلق به ۱٫۰۰۰ واحد بهره‌برداری است. بر اساس نتایج حاصل از سرشماری، حدود ۱۵٫۰۰۰ هکتار از اراضی باغ و قلمستان استان به صورت باغ ساده (تک محصولی) و حدود ۱۰٫۰۰۰ هکتار به صورت باغ مخلوس (چند محصولی) بوده است.
لرستان یکی از استان‌های پربارش کشور به شمار می‌رود؛ در سال آبی گذشته، ۳۰۱.۲۷ میلی‌متر بارش در این استان ثبت شده که پس از گیلان، چهارمحال‌وبختیاری و مازندارن، بیشترین بارش را داشته است. از سویی، تا پیش از تشدید بحران خشکسالی در دو سال اخیر، سالانه نزدیک به ۱۲٫۵ میلیارد متر مکعب آب روان از لرستان خارج شده، که حدود ۸ میلیارد مترمکعب از این روان‌آب مربوط به خود لرستان و حدود ۴٫۵ میلیارد متر مکعب آن از استان‌های مجاور و از مسیر لرستان، از این استان خارج و در دز و کرخه تخلیه گردیده و این مجموع، حدود ۱۱% همه آب‌های جاری در کشور بوده است. همچنین، ۱۸۱ میلیون مترمکعب آب از سرشاخه‌های دز، که کیفیت بسیار بالایی دارد، به پروژه انتقال آب قم‌رود اختصاص یافته است.
این در حالی است که با توجه به کاهش بارش‌ها – به دلیل تشدید کم‌سابقه خشکسالی – و عدم اجرای طرح‌های مهار و آب‌رسانی کشاورزی، زراعت و باغ‌داری لرستان با مشکلات اساسی مواجه شده؛ علاوه بر آن‌که انحصار تامین آب شرب، در بخش قابل توجهی از این استان و نیز آب کشاورزی برخی مناطق از سفره‌های زیرزمینی، ذخیره سفره‌های آبی منطقه را دچار چالش اساسی کرده است. به همین دلیل، پس از دو دشت کوهدشت و رومشکان، حالا پنج دشت دیگر لرستان در خرم‌آباد، ازنا، الیگودرز، دورود و بروجرد نیز در آستانه قرار گرفتن در فهرست دشت‌های ممنوعه، از جهت برداشت آب‌های زیرزمینی قرار گرفته‌اند.
در چنین شرایط ویژه‌ای، مهندس عباس کشاورز، معاون زراعت وزیر جهاد کشاورزی، در سی‌و‌دومین مراسم تجلیل از برگزیدگان کشاورزی استان لرستان می‌گوید: «کشاورزی نمی‌تواند صددرصد مشکلات بیکاری را برطرف کند؛ اما می‌تواند به تناسب اشتغال‌زایی خوبی ایجاد کند. باید توجه داشت، موقعیت لرستان دره است و کوه‌هایی دارد که به دشت ختم نمی‌شود؛ لذا باید در این ظرفیت کشاورزی طبیعی و متصل به طبیعت، توجه به کشت دیم و تامین علوفه دام از طبیعت را مد نظر قرار داد».
این سخن درست در راستای توجیه خروج حداکثری آب از لرستان و عدم مهار آن برای استفاده در این استان، خصوصا در زمینه کشاورزی است! لرستان الگویی دره‌ای دارد و کمتر به دشت ختم می‌شود تا کشاورزی آبی در آن گسترش داشته باشد؛ پس آب این استان را به استان‌های دیگر ببریم تا با آن کشاورزی کنند!! این استدلال عجیب، درست در جلسه‌ای با موضوع تجلیل از کشاورزی لرستان، جای بسی تامل دارد؛ سخنی که نگرانی‌های مردم این استان، خصوصا جامعه کشاورزی لرستان را تشدید می‌کند…
این سخن اما از جهات مختلفی قابل نقد است؛ از سویی بابت نادیده گرفتن ظرفیت دشت‌های استان که ابتدای این یادداشت، شرح مختصری از آن ارایه شد. از سوی دیگر بابت بی‌‌توجهی به اسناد کارشناسی بالادستی، مانند برنامه پنجم توسعه و سند آمایش استان لرستان که در ادامه به برخی محورهای این دو سند بسیار مهم می‌پردازیم
در گزارش اقتصادی مربوط به استان لرستان در برنامه پنجم توسعه، ذیل عنوان “تنگناها و محدودیت‌های بخش کشاورزی“، چالش‌های کشاورزی این استان ذکر شده که برخی محورهای آن، که با بحث ما در این یادداشت ارتباط دارد، از این قرار است:
- پایین بودن بهره‌وری عوامل و منابع تولید به ویژه آب
- ناکارآمدی مدیریت مصرف آب
- کمبود آب قابل دسترس و خطر پذیری کشاورزی
- خشکسالی، بیابان‌زایی و آثار ناشی از تغییرات اقلیمی
- ناکافی بودن سرمایه‌گذاری درزیرساخت‌های مرتبط با بخش کشاورزی
- کمبود تأسیسات ذخیره و استحصال آب با توجه به وجود دشت‌های بسیار مستعد استان
- کمبود کانال‌های انتقال آب و شبکه‌های مدرن آبیاری و هم چنین فرسوده بودن کانال‌های سنتی
- پایدار ماندن روش‌های آبیاری غرق آبی در اکثر اراضی زراعی استان
- کمبود اعتبارات دولتی و ضعف بنیه مالی سرمایه‌گذاری بخش خصوصی استان، برای اجرای پروژه‌های تأمین آب و پروژه‌های اساسی کشاورزی
به روشنی ملاحظه می‌شود که تامین و مدیریت بهینه آب کشاورزی، یکی از چالش‌های اساسی در کشاورزی لرستان شناخته شده، که حیات این حوزه متوقف بر حل آن است. به طور ویژه، محورهایی چون «کمبود آب قابل دسترس و خطر پذیری کشاورزی»، «کمبود تأسیسات ذخیره و استحصال آب با توجه به وجود دشت‌های بسیار مستعد استان» و «کمبود کانال‌های انتقال آب و شبکه‌های مدرن آبیاری و هم چنین فرسوده بودن کانال‌های سنتی»، حاکی از غیرکارشناسی و خلاف واقع بودن سخنان جناب معاون وزیر است.
متناسب با همین چالش‌های شناسایی‌شده در کشاورزی لرستان، برخی اهداف تعیین‌شده در سند آمایش استان از قرار ذیل است:
- جلوگیری از هدررفت آب‌های سطحی و مهار و ذخیره‌سازی سیلاب‌های بهاره از طریق ساخت و ایجاد ایستگاه‌های پمپاژ و بندهای خاکی و انحرافی
- استفاده پایدار از قابلیت‌های طبیعی و امکانات آب و خاک برای توسعه فعالیت‌های کشاورزی و صنایع وابسته و تبدیلی مرتبط با آن در نواحی مستعد کشاورزی.
- افزایش سطح زیرکشت محصوالت زراعی آبی استان.
- افزایش سطح زیرکشت محصوالت باغی در اراضی شیب‌دار استان.
این اهداف نیز درست نقطه مقابل سخنان جناب معاون وزیر است:
- مطابق محورهای اول و دوم از اهداف یادشده، کشاورزی مبتنی بر آب لرستان باید توسعه یابد و آب مورد نیاز آن از منابع آبی استان تامین و منتقل شود.
- مطابق محور سوم، یعنی «افزایش سطح زیرکشت محصولات زراعی آبی»، آن‌چه باید گسترش یابد روش آبی است، نه روش دیم که بیش از سه – چهارم کشاورزی استان مبتنی بر آن است.
- مطابق محور چهارم، یعنی «افزایش سطح زیرکشت محصوالت باغی در اراضی شیب‌دار»، به روشنی گواه از مسئولیت دولت در حمایت از کشاورزی استان در زمینه باغ‌داری دارد، تا نه تنها دشت‌های هموار، که زمین‌های شیب‌دار مستعد در این استان نیز از آب مورد نیاز برای کشاورزی بهره‌مند شوند.
در همین راستا، توجه جناب معاون وزیر را به برخی راهبردهای تعیین‌شده در این سند کارشناسی بالادستی جلب می‌کنیم:
- تلاش در جهت مهار آب‌های سطحی با احداث سدهای مخزنی و ایستگا ه‌های پمپاژآب
- تلاش در جهت افزایش بهره‌وری عوامل و منابع تولید کشاورزی توسط روستاییان و ایجاد سازوکارهای
- الزم و استفاده بهینه از قابلیت‌های آب و خاک
- تامین وانتقال آب به اراضی شیب‌داربرای توسعه باغات
- گسترش زراعت آبی در دشت‌ها
جالب است جناب معاون وزیر بدانند که یکی از دستورکارهای تعیین‌شده در این سند، افزایش دوبرابری اراضی آبی استان است؛ یعنی کشاورزان استان در اولویت نخست تامین و انتقال آب لرستان به زمین‌های کشاورزی خود باشند! وقتی سایر استان‌ها می‌توانند با روش‌های مختلف طبیعی و فنی از آب این منطقه بهره‌مند باشند، چرا زمین‌های حاصل‌خیز خود استان از این نعمت بی‌بهره باشد؟!
اهم منابع.
- سند آمایش استان لرستان؛ تهیه شده در سازمان برنامه و بودجه، منتشر شده در سال ۱۳۹۵٫
- گزارش تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی (استان‌ها)؛ تهیه شده در مرکز ملی آمار، منتشر شده در سال ۱۳۹۳٫
- گزارش اقتصادی استان لرستان در برنامه پنجم توسعه.
- گزارش بارندگی تجمعی روزانه به تفکیک حوضه‌های آب‌ریز درجه یک و درجه دو کشور؛ تهیه شده در وزارت نیرو (شرکت مدیریت منابع آب ایران)؛ آمار مربوط به سال آبی ۱۳۹۵-۹۶٫
- آمار رسمی بیکاری در تابستان سال ۱۳۹۶؛ تهیه و انتشار از سوی مرکز ملی آمار.
- سایت تاریخ ما؛ تاریخ لرستان
